50. rocznica od oblotu samolotu TS-11 Iskra
8.11.2013
8 października 2013r. w
siedzibie mieleckiego Muzeum Regionalnego „Jadernówka” odbyło się spotkanie z
okazji 50 rocznicy oblotu pierwszego wyprodukowanego w Mielcu samolotu TS-11
ISKRA. Spotkanie zostało zorganizowane z inicjatywy działających
organizacji lotniczych:
- Klubu Miłośników Lotnictwa przy Towarzystwie Miłośników Ziemi Mieleckiej
- Stowarzyszenia Promocji Polskiego Lotnictwa PROMLOT
- Stowarzyszenie Sieci Porozumienia Lotnictwa AVIA SPLOT
- Koła Zakładowego SIMP z Prezesem Włodzimierzem Adamskim
W pierwszej części spotkania Kazimierz Szaniawski przedstawił bohatera spotkania –
pierwszy opracowany i produkowany w Polsce seryjnie, odrzutowy samolot
szkolno-treningowy TS-11 ISKRA. Samolot TS-11 ISKRA /litery TS oznaczają
konstruktora samolotu Prof. Tadeusza Sołtyka, zaś cyfra 11 oznacza kolejną
konstrukcję Profesora/ - to samolot o konstrukcji całkowicie metalowej. Pierwszy
prototyp, jeszcze nieuzbrojony, napędzany brytyjskim silnikiem Viper 8 o ciągu
7,8 kN został oblatany przez pilota doświadczalnego Instytutu Lotnictwa, inż.
Andrzeja Abłamowicza w dn. 1960.02.05. Kolejne dwa prototypy /nr 02 i 03/
oblatane w marcu i lipcu 1961 r. wyposażone były już w polski silnik odrzutowy
HO-10 o ciągu 7,85 kN, posiadały też uzbrojenie – działko kal. 23 mm zabudowane
w nosowej części kadłuba. Pierwsze egzemplarze samolotu TS-11 ISKRA
wyprodukowano w WSK-Okęcie, po czym w 1962 r. produkcja Iskier przeniesiona
została do WSK Mielec. W Mielcu uruchomiono produkcję wersji „bis A” napędzanej
silnikiem HO-10. W kwietniu 1964 r. na prototypie nr 03 zabudowany został nowy
polski silnik odrzutowy SO-1, mocniejszy od poprzedników, bo o ciągu 9,6 kN. Na
tej wersji samolotu piloci doświadczalni Instytutu Lotnictwa, Andrzej Abłamowicz
i Ludwik Natkaniec ustanowili światowe rekordy:
- Lot po obwodzie zamkniętym 100 km w dn. 1964.09.02 – 715,7 km/h – A.
Abłamowicz
- Lot po obwodzie zamkniętym 500 km w dn. 1964.09.24 – prędkość 730,7 km/h - L.
Natkaniec
- Odległość w obwodzie zamkniętym 510 km w dn. 1964.09.24 - L. Natkaniec
- Lot na trasie krótkiej 15-25 km w dn. 1964.09.24 - prędkość 839 km/h - L.
Natkaniec
Pierwsza partia samolotów TS-11 ISKRA „bis A” napędzanych jeszcze silnikiem
HO-10 została przekazana użytkownikowi do prób eksploatacyjnych, a wykryte
usterki były na bieżąco usuwane przez mielecką wytwórnię. Samoloty następnej
serii produkcyjnej, pozbawione wykrytych w eksploatacji próbnej wad, zostały
wyprowadzone do użytkowania w Wyższej Oficerskiej Szkole Lotniczej w Dęblinie,
gdzie podjęto na nich normalny cykl szkolenia podchorążych dla potrzeb Wojsk
Lotniczych. W kolejnych latach eksploatacji samolotu w polskim lotnictwie
wojskowym, maszyna była modernizowany pod kątem eliminowania usterek
konstrukcyjnych. Uruchomienie w 1967 r. produkcji seryjnej polskiego silnika
odrzutowego SO-1 w WSK Rzeszów pozwoliło podjąć w Mielcu produkcję „ISKRY” z tym
silnikiem. Dzięki pracom rozwojowym prowadzonym na silniku SO-1, powstała wersja
SO-3, które w odmianie SO-3B posiadała zwiększony do 10,8 kN ciąg. W ciągu
ćwierćwiecza produkcji samolotu, „ISKRA” doczekała się opracowania kilku wersji
różniących się między sobą przeznaczeniem i możliwościami eksploatacyjnymi:
- TS-11 ISKRA „bis B” uzbrojona w bomby i pociski rakietowe produkowana od 1968
r.;
- TS-11 ISKRA BR – opracowana w 1972 r. wersja jednomiejscowa
szturmowo-rozpoznawcza przeznaczona do treningu operacyjnego i taktycznego,
dodatkowo wyposażona w zabudowany w miejscu tylnej kabiny dodatkowy zbiornik
paliwa a pod spodem aparat fotograficzny. Pod skrzydłami można było podwieszać
różnorodne uzbrojenie: bomby o wadze 100 kG, dwie wyrzutnie dla 8 niekierowanych
pocisków rakietowych, zasobników z karabinami maszynowymi. Wersja ta nie weszła
do produkcji seryjnej.
• TS-11 ISKRA 200SB opracowana w 1973 r., jako samolot szkolno-bojowy wyposażona
w możliwość podwieszania uzbrojenia jak w wersji ISKRA BR. Produkowane były
odmiany ISKRA „bis D” /wersja szkolno-bojowa/ i ISKRA „bis DF” /wersja
szkolno-rozpoznawcza;
• ISKRA „bis C” powstała, jako wersja rozpoznawcza i korygowania ognia
artylerii. Samolot posiadał uzbrojenie z wersji ISKRA „bis B” a miejsce w
drugiej kabinie przeznaczone było dla nawigatora.
Produkcję samolotów TS-11 ISKRA zakończono w 1987 r., a w 1991 r. w WSK „PZL-Mielec”
przebudowano 6 szt. tych maszyn na wersję TS-11 ISKRA R Novax. Była to
specjalistyczna wersja rozpoznawcza dla Marynarki Wojennej RP. W 2006 r. PZL
Mielec wspólnie z Instytutem Technicznym Wojsk Lotniczych przedstawiły Siłom
Powietrznym RP propozycję modernizacji samolotu do wersji TS-11F. Samolot ten
miał wystąpić, jako samolot przejściowy na samoloty wielozadaniowe F-16C/D
„Jastrząb”. Modyfikację samolotu TS-11 ISKRA do wersji TS-11F omówił w swoim
wystąpieniu Pan Wojciech Kruk. Projekt modernizacji zakładał wprowadzenie nowej
awioniki z elementami „glass cokpit” podobnej do stosowanej na samolotach F-16,
wyświetlacza przeziernego HUD z repetytorem w drugiej kabinie, centrali danych
aerodynamicznych, centrali nawigacji inercyjnej sprzężonej z GPS, odbiorników
systemu VOR/ILS/MRK/DME/TACA, nowych radiostacji szerokopasmowych zgodnych z
zastosowanymi na F-16 oraz nowoczesnego systemu ratowniczego – foteli
katapultowanych firmy Martin-Baker. Ponadto samolot miał otrzymać ruchomą i
obrotową mapę cyfrową, drążek sterowy w systemie HOTAS, a cały system samolotu
został zintegrowany w oparciu o szynę danych MIL-STD-1553B. Taka modernizacja
samolotu wymagała ingerencji w strukturę wytrzymałościową samolotu, co wiązało
się z koniecznością przeprowadzenia obliczeń wytrzymałościowych. Nowy system
ratowniczy wymagał opracowania od nowa osłony kabiny pilota, gdzie oszklenie w
przypadku katapultowania się pilotów byłoby usuwane metodą kruszenia za pomocą
ładunku pirotechnicznego. Projekt zakładał, że modernizacji poddane byłyby
samoloty najnowsze z trzech ostatnich serii produkcyjnych. W celu
zademonstrowania poprawności przyjętej koncepcji modernizacji, ITWL wykonał
makietę funkcjonalną - nielatający demonstrator, zbudowany w oparciu o wycofany
z eksploatacji samolot TS-11 ISKRA. Powyższa propozycja modernizacji samolotu
TS-11 ISKRA rozszerzona dodatkowo o możliwość zabudowy na samolocie
amerykańskiego silnika odrzutowego General Electric CJ610 przedstawiona została
w 2008 r. na Międzynarodowym Salonie Przemysłu Obronnego w Kielcach.
Jednak ta propozycja nie zyskała akceptacji Polskich Sił Powietrznych.
Po wystąpieniach Szaniawskiego i Kruka nastąpiła przerwa kawowa, podczas
której uczestnicy spotkania – w większości byli pracownicy WSK Mielec pracujący
przy produkcji samolotu TS-11 ISKRA, mogli porozmawiać ze sobą na różne tematy,
powspominać czas przepracowany przy produkcji tego samolotu.
W drugiej części spotkania Edward Michocki w swoim wystąpieniu przypomniał ludzi, dzięki którym
samolot „ISKRA” odniósł swój sukces. Mówił o projektantach płatowca i silnika z
Instytutu Lotnictwa pracujących pod kierunkiem Prof. T. Sołtyka, o pilotach
oblatujących wyprodukowane samoloty, o pilotach szkolących się na tym typie
samolotu i o licznej rzeszy pracowników WSK Mielec, którzy swoją karierą
zawodową związani byli z tym legendarnym dla polskiego lotnictwa wojskowego
samolotem. Wspomniani zostali piloci, którzy zginęli śmiercią lotnika podczas
pilotażu „ISKIER”, jak również ci piloci, którzy wyszkoleni na „ISKRACH” zginęli
na innych typach samolotów. W trakcie spotkania wspomniano o światowej karierze
samolotu TS-11 ISKRA. Przypomniano udział tego samolotu w konkursie na samolot
szkolno-bojowy dla państw Układu Warszawskiego w Moskwie, w którym „ISKRA”
została pokonana przez maszynę czechosłowacką Aero L-29 „Delfin”. Mówiono o
dostawie tego samolotu dla Wojsk Lotniczych Indii, które w 1975 r. podpisały
kontrakt na zakup 50 szt. i eksploatowały tą maszynę z powodzeniem do 2004 r.
Samolot „ISKRA” wielokrotnie brał udział w różnych wystawach i targach:
- w 1976 r. i 1978 r prezentowany był na Międzynarodowej Wystawie Lotniczej w
Fanborough /Wkl. Brytania/;
- w 1977 r. prezentowany był na Międzynarodowym Salonie Lotniczym w Paryżu
/Francja/;
- kilkakrotnie wystawiany był na Międzynarodowych Targach Poznańskich.
„ISKRA” miała również amerykański epizod w swoim bogatym życiorysie. Jak
wspominał Pan St. Wójtowicz, były Dyrektor OBR, pod koniec lat osiemdziesiątych
i na początku dziewięćdziesiątych ub. wieku, co najmniej kilkanaście samolotów
TS-11 ISKRA wycofanych z użycia w Siłach Powietrznych naszego kraju, trafiło do
USA w ręce tamtejszych pasjonatów lotnictwa. Kilka samolotów „ISKRA” zakupił
Rudy Beaver, który doskonale odnowił je w wybudowanym specjalnie do tego celu
hangarze. Prace swoje prowadził w ścisłej współpracy z FAA, amerykańskim urzędem
lotnictwa, dzięki czemu mógł później udostępniać „ISKRY” do lotów wszystkim
chętnym pilotom-pasjonatom, wśród których było wielu czynnych pilotów US Air
Force. Jako bardzo miłą ciekawostkę należy uznać prezentację „ISKRY” przez R.
Beavera na Targach Lotniczych w Oshkosh w USA w 1993 r. Wiele ciepłych słów o
samolocie „ISKRA” i lataniu na nim wypowiedział mjr. rez. pilot doświadczalny
Bogusław Mrozek „Bodek”.
Wspominał o znaczeniu „ISKRY” w jego lotniczym życiorysie i w życiorysach jego
kolegów pilotów, instruktorów, którzy sami szkolili się na tym typie samolotu
jak również szkolili liczne rzesze polskich pilotów wojskowych. B. Mrozek
wyraził podziękowanie wszystkim, którzy swoją pracą stworzyli bezpieczny
samolot, dający radość z latania nim.
17 listopada 2013 roku
środowisko lotnicze w Polsce poruszone zostało tragiczną wiadomością – na
lotnisku w Turbi niedaleko Stalowej Woli podczas wykonywanego oblotu szybowca
BEKAS doszło do wypadku lotniczego, w którym śmiercią lotnika zginął pilot
doświadczalny Bogusław Mrozek. Cześć Jego pamięci